Bảo tàng Lâm Đồng | Lam Dong Museum

Nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Cơ Ho ở Lâm Đồng

Lâm Đồng là địa bàn cư trú của nhiều dân tộc anh em, với số liệu thống kê mới nhất gồm 47 dân tộc. Trong đó, ba dân tộc sinh sống lâu đời tại Lâm Đồng là Cơ Ho, Mạ và Churu. Đối với người Cơ Ho ở Tây Nguyên nói chung và người Cơ Ho ở Lâm Đồng nói riêng thì nghề dệt thổ cẩm đóng vai trò rất quan trọng và là một nét văn hóa độc đáo.

Mô hình giới thiệu nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Cơ Ho tại Bảo tàng Lâm Đồng

Người Cơ Ho có dân số đông nhất trong các dân tộc thiểu số ở Lâm Đồng, với khoảng hơn 175.000 người, sống tập trung chủ yếu ở huyện Lạc Dương, Đức Trọng, Di Linh, gồm các nhóm địa phương: Cil, Lạch, Srê, Nộp... Trước đây, địa bàn cư trú chủ yếu là vùng rừng núi nên kinh tế truyền thống chủ yếu của họ là trồng trọt trên nương rẫy. Bên cạnh các nghề thủ công truyền thống khác, nghề dệt thổ cẩm đáp ứng nhu cầu ăn mặc, luôn được người Cơ Ho xem trọng. Người phụ nữ Cơ Ho bằng đôi tay khéo léo đã gửi gắm tâm hồn, tình cảm của mình qua những hoa văn sinh động trên những tấm thổ cẩm. Đó là những hoa văn mang hình ảnh về các sự vật gần gũi, thân thương, gắn bó trong đời sống sinh hoạt hằng ngày.

Sợi bông và các loại cây tạo màu là những nguyên liệu chính đều được lấy từ trong tự nhiên. Trước đây, trong đời sống tự cung tự cấp, đồng bào Cơ Ho tự trồng bông để làm sợi dệt. Sau khi thu hoạch bông, họ đem phơi khô, cán và kéo thành sợi thủ công bằng những công cụ thô sơ. Người Cơ Ho thường dùng các bộ phận (củ, rễ, thân, lá, hạt…) của những loại cây khác nhau để tạo ra nhiều màu nhuộm sợi dệt: củ nghệ tạo màu vàng, hạt quả cari tạo màu cam, vỏ và thân cây lốt tạo màu đỏ, lá cây drửm tạo màu xanh… Để giữ bền màu sau khi nhuộm, họ còn cho thêm bột vỏ sò và tro củ chuối vào nước nhuộm sợi. Màu sắc trên thổ cẩm Cơ Ho khá đơn giản, chủ yếu là các màu chủ đạo và mỗi màu đều gắn với thiên nhiên: màu đỏ, màu vàng tượng trưng cho mặt trời và ánh nắng; màu xanh tượng trưng cho màu của núi rừng.

Sợi sau khi nhuộm và phơi khô là có thể tiến hành dệt. Dụng cụ nghề dệt truyền thống của người Cơ Ho khá đơn giản, bao gồm: cán bông (tơ-rơ-ghiết), bật bông (kăm-bích), xa quay sợi (khưng), hai khung cuốn sợi (sờ-na-bờ-rài và duỳnh-doèng), khung căng sợi và bộ khung dệt. Người Cơ Ho không có khung dệt cố định và kiên cố mà chỉ có bộ khung dệt rời bằng các thanh gỗ và tre khá đơn giản. Bộ khung dệt thường gồm 12 thanh lớn nhỏ khác nhau, mỗi thanh có tên gọi và chức năng riêng. Khi dệt, người phụ nữ ngồi dưới đất, duỗi thẳng hai chân, trải khung dệt đặt nằm ngang trên chân để mắc hệ thống sợi.

Dụng cụ dệt tuy thô sơ, tốc độ dệt chậm nhưng sản phẩm dệt của người Cơ Ho rất bền, với những hoa văn trang trí đẹp mắt. Đặc biệt, người Cơ Ho thường dệt các hoa văn thổ cẩm trên nền sợi chỉ tối. Hoa văn trên thổ cẩm chủ yếu là hoa văn hình học, hoa văn kỷ hà, hoa văn xoáy nước, thể hiện các hiện tượng thiên nhiên như mặt trăng, mặt trời, vầng mây, hay các vật dụng gần gũi trong đời sống của họ, như cầu thang, nhà sàn, xà gạt, cối chày giã gạo, các con vật hưu nai, cá…

Trang phục truyền thống của người Cơ Ho thường là phụ nữ mặc váy dài quá bắp chân, áo chui đầu, nam mặc áo, đóng khố. Thổ cẩm của người Cơ Ho thường dùng tạo ra các sản phẩm như áo, khố đàn ông, váy, áo phụ nữ và các loại khăn, tấm đắp. Ngoài những loại hàng dệt phục vụ cho nhu cầu trong làng, một số sản phẩm còn được đem đi trao đổi hoặc buôn bán.

Ngày nay, nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Cơ Ho đã bị thu hẹp, nhưng vẫn được duy trì và dần thích ứng với nền kinh tế thị trường. Sản phẩm làm ra phong phú hơn, đa dạng về mẫu mã, đảm bảo về chất lượng với giá cả hợp lý. Sản phẩm dệt thổ cẩm của người Cơ Ho trở thành hàng hóa và món quà lưu niệm ưa thích đối với du khách trong và ngoài nước khi đến thăm vùng đất này.

Nghề dệt thổ cẩm đã được ghi nhận là một nghề thủ công truyền thống mang nhiều giá trị, là nét văn hóa độc đáo của cộng đồng người Cơ Ho trên địa bàn tỉnh Lâm Đồng, cần được bảo tồn và phát huy giá trị. Nét văn hóa truyền thống của đồng bào Cơ Ho nói riêng và các dân tộc tại Lâm Đồng nói chung luôn được Bảo tàng Lâm Đồng nhận thức sâu sắc, nỗ lực gìn giữ và giới thiệu đến công chúng thông qua những không gian trưng bày, phục dựng hay các cuộc triễn lãm.

Thuỳ Linh