Những điều thú vị về đỉnh thờ trong sưu tập cổ vật cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng
Triều đại Nhà Nguyễn rất coi trọng những giá trị văn hóa truyền thống, nhất là trong các nghi thức, nghi lễ của triều đình. Cùng với đó, rất nhiều đồ vật đã được tuyển chọn, sản xuất dùng riêng cho việc thờ cúng. Tại Bảo tàng Lâm Đồng, nhóm hiện vật “thờ tự và nghi lễ” trong sưu tập cổ vật cung đình triều Nguyễn có nhiều hiện vật độc đáo, đáng chú ý là các hiện vật đỉnh thờ.
Các đỉnh thờ với chất liệu đá ngọc khác nhau
Trong văn hóa người Việt, không gian thờ cúng luôn là nơi trang trọng nhất của mỗi gia đình và đỉnh thờ là một trong những đồ thờ cúng linh thiêng không thể thiếu trên bàn thờ gia tiên. Đỉnh dùng làm nơi đốt trầm để tạo hương thơm, nhằm bày tỏ lòng thành kính, sự thanh khiết, cao quý và hoá giải hung khí, tăng thêm cát khí theo quan niệm tâm linh.
Trong Sưu tập Cổ vật cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng, các hiện vật đỉnh thờ có những điểm tương đồng thú vị.
Tất cả các đỉnh thờ đều là vật thờ mang tính chất biểu trưng và trang trí trên các không gian thờ: Do kích thước nhỏ và không có lỗ thoát khí, nên các đỉnh thờ trong sưu tập này không thể dùng để đốt trầm như các đỉnh thờ thông thường, mà chỉ sử dụng với tính chất biểu trưng và trang trí trên không gian thờ.
Các đỉnh thờ đều được nghệ nhân trong Ngự xưởng triều Nguyễn chế tác tỉ mỉ, công phu theo phương pháp thủ công. Thời nhà Nguyễn, Ngự xưởng là nơi chế tạo, cung ứng các vật dụng phục vụ nhà vua và hoàng tộc. Các nghệ nhân làm việc tại đây là những người thợ tài hoa được tuyển chọn khắt khe từ các làng nghề truyền thống trong nước. Thời bấy giờ chưa có máy móc hiện đại như ngày nay, các nghệ nhân chế tác đỉnh thờ hoàn toàn bằng phương pháp thủ công.
Các đỉnh thờ đều được chế tác từ đá ngọc với phần thân và phần nắp. Các đỉnh thờ đều được chế tác từ các khối đá ngọc theo mô típ chung, gồm hai phần là phần thân và phần nắp. Trên đỉnh nắp thường chế tác các linh vật như nghê, kỳ lân làm núm cầm. Thân đỉnh được mài bóng, có bụng phình, cổ thắt, miệng đứng và có gờ để đậy nắp.
Chân đỉnh thờ thường được chế tác theo kiểu chân quỳ. Trong tâm thức người Việt, không gian thờ cúng vốn là nơi linh thiêng và người xưa quan niệm rằng, đỉnh thờ chế tác kiểu chân quỳ vững chắc sẽ chấn hưng cho không gian thờ cúng. Do đó, đa phần các đỉnh thờ trong sưu tập cổ vật cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng được chế tác theo mô típ này.
Đề tài trang trí trên các đỉnh thờ khá đa dạng. Các đỉnh thờ trong sưu tập này cho thấy, với bàn tay tài hoa của các nghệ nhân trong Ngự xưởng triều Nguyễn, đề tài trang trí trên các đỉnh thờ rất đa dạng. Nó không chỉ khắc họa sinh động hình ảnh các linh vật (rồng, nghê, kỳ lân) hay biểu tượng của sự trường tồn (hổ phù), mà còn thể hiện sinh động hình ảnh tượng trưng cho sức mạnh và uy lực (voi, sư tử).
Bên cạnh những điểm giống nhau, các hiện vật đỉnh thờ trong sưu tập cũng có những điểm riêng rất độc đáo.
Về chất liệu, màu sắc đá ngọc dùng để chế tác đỉnh thờ: Những đặc điểm chất liệu trên các hiện vật cho thấy, các đỉnh thờ được chế tác từ đá ngọc có nguồn gốc khác nhau, gồm cả trong và ngoài nước. Một phần, nhà Nguyễn khai thác ngọc từ một số vùng trong nước, một phần nhập khẩu ngọc thô từ Trung Quốc, Myanmar để chế tác các vật dụng phục vụ đời sống của vua quan trong hoàng cung. Các đỉnh thờ trong sưu tập được chế tác từ nhiều loại đá ngọc khác nhau, như đá ngọc trong suốt, đá ngọc màu nâu cánh dán, đá ngọc màu trắng xanh, trắng đục, trắng xám.
Về hình dạng của nắp đỉnh thờ: Nắp đỉnh thờ được các nghệ nhân chế tác với nhiều hình dáng khác nhau. Có nắp đỉnh được chế tác theo hình chóp nón, hình chóp nón cụt, có nắp đỉnh được chế tác theo hình chiếc chén, hình chuông.
Về đề tài trang trí trên các đỉnh thờ: Ngoài việc chế tác các đỉnh thờ với mô típ khắc họa sinh động các linh vật (rồng, nghê, kỳ lân), biểu tượng của sự trường tồn (hổ phù), hay các con vật tượng trưng cho sức mạnh và uy lực (voi, sư tử), nghệ nhân còn chế tác nên đỉnh thờ với hình ảnh hai cánh sen vươn dài và có gắn khuyên tròn. Xung quanh thân đỉnh chạm các đường gờ nổi hình đốt trúc. Đây là điểm nhấn khá đặc biệt, bởi hoa sen là loài hoa mang vẻ đẹp mộc mạc mà thanh tao, tuy sinh ra trong bùn nhưng vượt lên mà tỏa sắc hương, cũng tượng trưng cho khí phách và tâm hồn người Việt; còn cây trúc thì tượng trưng người quân tử. Thêm vào đó, hoa sen và cây trúc là hai trong bốn biểu tượng của đề tài Tứ thời (mai tượng trưng cho mùa Xuân; hoa sen và cây trúc tượng trưng cho mùa Hạ; cúc tượng trưng cho mùa Thu; tùng tượng trưng cho mùa Đông). Người phương Đông quan niệm rằng, Tứ thời là biểu hiện của sự đầy đủ, vững chắc, vĩnh cửu, hạnh phúc...
Một đỉnh thờ chế tác linh vật trên nắp
Bên cạnh các đỉnh thờ kiểu chân quỳ tạo thế vững chắc, còn có đỉnh thờ được chế tác với đế hình vành khăn gắn vào một đế gỗ tròn dạng con tiện 3 chân. Điều này góp phần làm nên sự đa dạng trong tạo hình cho các hiện vật đỉnh thờ trong sưu tập.
Một đỉnh thờ đế gỗ
Có thể nói, các đỉnh thờ trong sưu tập cổ vật cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng là những hiện vật vô cùng độc đáo, từ chất liệu, màu sắc, cách chế tác, đề tài trang trí đến công năng sử dụng. Với sứ mệnh kết nối di sản văn hóa với công chúng, Bảo tàng Lâm Đồng sẽ là điểm đến lý tưởng cho du khách trong và ngoài nước tham quan, học tập, nghiên cứu về di sản văn hóa triều Nguyễn nói riêng và lịch sử, văn hóa, con người Đà Lạt - Lâm Đồng - Nam Tây Nguyên nói chung.
Phạm Thị Ngát
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bảo tàng Lâm Đồng (2019), Báu vật cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng.
2. Bảo tàng Lịch sử Quốc gia (2014), Những chiếc Đỉnh đồng thời Nguyễn tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia.
3. Tạp chí Đông Nam Á (2024), Nghệ thuật thời Nguyễn qua hình tượng Tứ Linh.
4. Tạp chí Sông Hương Online (2021), Ý nghĩa các biểu tượng “hóa” trong trang trí mỹ thuật thời Nguyễn.
5. Tạp chí Tuyên giáo (2017), Tục thờ cúng tổ tiên là bản sắc văn hóa của người Việt Nam.
Tin mới
Các tin khác
- Bàn ủi con gà, hiện vật trưng bày tại Bảo tàng Lâm Đồng - 25/10/2024 10:29
- Một số nông cụ truyền thống trong nghề trồng lúa nước của người Cơho Srê tại Bảo tàng Lâm Đồng - 21/10/2024 06:46
- Tìm hiểu về “thủy trì” trong Sưu tập Cổ vật cung đình triều Nguyễn tại Bảo tàng Lâm Đồng - 14/10/2024 07:26
- Những cổ vật cung đình triều Nguyễn biểu trưng cho quyền lực tại Bảo tàng Lâm Đồng - 10/10/2024 09:00
- Thông đỏ ở Lâm Đồng - 20/09/2024 03:04