Bảo tàng Lâm Đồng | Lam Dong Museum

Tỉnh Đồng Nai Thượng, đơn vị hành chính đầu tiên của vùng đất Lâm Đồng

Cách đây 125 năm (vào năm 1899), tỉnh Đồng Nai Thượng, một đơn vị hành chính trên miền cao nguyên Langbiang đã ra đời. Từ đây, giữa miền sơn cước hoang vu bắt đầu chứng kiến sự đổi thay. Những hệ thống hạ tầng cơ sở đầu tiên như đường xá, nhà cửa và các công trình đã dần được đầu tư xây dựng, phác thảo bước đầu cho một đô thị nghỉ dưỡng tương lai của người Pháp trên cao nguyên Langbiang.

Cao nguyên Langbiang những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX

Ngược dòng thời gian, trở về những năm tháng cuối thế kỷ XIX, Lâm Đồng còn là vùng núi rừng thâm u ở thượng nguồn sông Đồng Nai, là miền thượng của tỉnh Bình Thuận. Trong đó, khu vực cao nguyên Di Linh được gọi là “Di Dinh Thổ Phủ”, còn khu vực cao nguyên Langbiang được gọi là “Lâm Sơn Phần”. Mặc dù vậy, nơi này vẫn còn là miền đất bí ẩn trong chốn rừng thiêng ngàn năm, nơi chỉ có những cư dân bản địa lâu đời sinh sống.

Đến năm 1881, đã có một số phái đoàn thám hiểm đầu tiên đi sâu vào lưu vực thượng nguồn sông Đồng Nai, nhưng cũng chỉ dừng lại ở vài ghi chép sơ lược. Ngày 21/6/1893, bác sĩ Alexandre Yersin đã đặt chân lên cao nguyên Langbiang. Đến năm 1897, bác sĩ Yersin đã đề xuất với Toàn quyền Paul Doumer về việc thiết lập một trạm nghỉ dưỡng trên cao nguyên Langbiang, mở ra cơ hội phát triển cho vùng đất này. Về sau, Toàn quyền Paul Doumer đã quyết định chọn cao nguyên Langbiang làm địa điểm xây dựng một trạm nghỉ mát cho người Pháp ở Đông Dương.

Ngày 01/11/1899, Toàn quyền Paul Doumer đã cho thành lập tỉnh Đồng Nai Thượng (Haut Donnai). Nghị định có nội dung như sau:

“Điều 1: Thiết lập tại Trung Kỳ một đơn vị hành chính mang tên tỉnh Đồng Nai Thượng, bao gồm thượng lưu sông Đồng Nai giới hạn ở địa giới Nam Kỳ và Lào.
Tòa công sứ tỉnh Đồng Nai Thượng sẽ đặt ở Djiring (Di Linh) và 2 trạm hành chính sẽ được thành lập tại Tánh Linh và cao nguyên Langbian.

Điều 2: Công sứ Pháp tại Djiring (Di Linh) sẽ được đặt dưới quyền của Khâm sứ Trung Kỳ.
Ngoài các nhiệm vụ thông thường của người đứng đầu tỉnh, Công sứ còn có nhiệm vụ đặc biệt phải hỗ trợ Sở Công chính Đông Dương trong việc nghiên cứu và xây dựng đường sắt phía Nam Trung Kỳ.
Công sứ gửi trực tiếp bản sao cho Thống đốc (Nam Kỳ) ở Sài Gòn những báo cáo chính trị và kinh tế mà ông gửi cho Khâm sứ Trung Kỳ.

Điều 3: Công sứ Pháp tại Djiring (Di Linh) được cấp thêm mỗi năm 2.000 piastres (đồng Đông Dương) cho mọi chi phí.

Điều 4: Giám đốc Nội vụ Đông Dương và Khâm sứ Trung Kỳ có trách nhiệm thi hành nghị định này.”

Tỉnh Đồng Nai Thượng thành lập năm 1899 có địa bàn rất rộng lớn, tương ứng với địa phận ngày nay của tỉnh Lâm Đồng, một phần các tỉnh Đắk Nông, Đắk Lắk và phần miền núi của các tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận, hầu hết địa bàn rừng núi nguyên sơ chưa được khám phá, dân cư thưa thớt.

Trung tâm của tỉnh Đồng Nai Thượng đặt ở thị trấn Di Linh, do có vị trí và địa hình thuận lợi, là vùng thung lũng rộng lớn, giao điểm giữa miền đồng bằng với miền núi sâu. Đặc biệt, khu vực này đã có sự giao lưu, trao đổi với bên ngoài, cùng với khí hậu mát mẻ, thích hợp cho người Pháp xây dựng một cơ sở hành chính lâu dài. Cao nguyên Langbiang (cụ thể là Đà Lạt) là nơi người Pháp chọn để xây dựng trạm nghỉ dưỡng về sau, nên được xác định là một trạm hành chính. Tánh Linh (Bình Thuận ngày nay) cũng được xác định là trạm hành chính, dù còn hoang sơ nhưng đã có sự hiện diện của người Pháp trong tiến trình đi sâu vào thượng nguồn sông La Ngà.

Công sứ đầu tiên của tỉnh Đồng Nai Thượng là ông Ernest Outrey, là người đứng đầu tỉnh và đặt dưới quyền của Khâm sứ Trung Kỳ tại Huế. Bên cạnh vai trò Công sứ tỉnh, ông còn được giao nhiệm vụ xây dựng và phát triển đường giao thông lên cao nguyên, phục vụ kết nối trạm nghỉ dưỡng tương lai với miền đồng bằng duyên hải và nhận được sự giúp đỡ trực tiếp từ Thống đốc Nam Kỳ ở Sài Gòn (do vị trí của tỉnh tiếp giáp với Nam Kỳ và ở rất xa Huế).

Tuy nhiên, tỉnh Đồng Nai Thượng sau khi thành lập chỉ tồn tại trong thời gian ngắn rồi bị giải thể và sáp nhập trở lại vào tỉnh Bình Thuận như cũ, khi Toàn quyền Paul Doumer về nước và công cuộc xây dựng cao nguyên bị đình trệ. Mặc dù vậy, đây vẫn là nền tảng đầu tiên để đánh dấu cho sự ra đời và phát triển của Đà Lạt, cũng như miền cao nguyên này về sau. Minh chứng rõ nhất là sự trỗi dậy của thành phố Đà Lạt trong thời điểm cuộc chiến tranh thế giới thứ nhất nổ ra, người Pháp đã xây dựng Đà Lạt trở thành đô thị nghỉ dưỡng và nhịp sống nơi này trở nên nhộn nhịp bất ngờ. Năm 1916, hai đơn vị hành chính mới đã ra đời trên vùng đất Lâm Đồng ngày nay là tỉnh Đồng Nai Thượng và tỉnh Lâm Viên.

Một góc trưng bày Đà Lạt xưa tại Bảo tàng Lâm Đồng

Đến tham quan phần trưng bày Đà Lạt xưa tại nhà trưng bày chính Bảo tàng Lâm Đồng, du khách sẽ được tìm lại ký ức về miền đất cao nguyên này qua những trang tư liệu quý được sưu tầm và trưng bày. Trong số các văn bản hành chính năm xưa, Nghị định thành lập tỉnh Đồng Nai Thượng năm 1899 là một quyết định quan trọng, đặt ở vị trí đầu trong số các văn bản, vì đây chính là cơ sở cho sự ra đời của đơn vị hành chính đầu tiên trên vùng đất Lâm Đồng ngày nay.

Hoàng Hiền

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Hữu Tranh (2018), Đà Lạt năm xưa, NXB Trẻ, TPHCM.
2. Eric T. Jennings (2015), Đỉnh cao đế quốc: Đà Lạt và sự hưng vong của Đông Dương thuộc Pháp, NXB. Hồng Đức, TPHCM.
3. UBND TP. Đà Lạt (2008), Địa chí Đà Lạt, NXB. Tổng hợp TPHCM.
4. Nghị định ngày 01/11/1899 của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer về việc thành lập tỉnh Đồng Nai Thượng và hai trạm hành chính tại Tánh Linh và Langbian (trưng bày tại Bảo tàng Lâm Đồng, bản dịch của Nguyễn Hữu Tranh).